ای ایران ای مرز پر گهر

ای ایران سرود ملی غیر رسمی ایران و نام یکی از مشهورترین سرودهای میهنی و ملی گرایانه ایران است. این سرود نه پیش از انقلاب اسلامی در ایران و نه پس از آن، سرود ملی رسمی نبوده است ولی به نظر می‌رسد که خود مردم ایران آن را به عنوان سرود ملی به رسمیت شناخته‌اند و در گردهمایی‌های خود آن را به عنوان سرود ملی می‌خوانند.

این سرود در میان کوهنوردان نیز جایگاه خاصی دارد و همیشه در برنامه های خود به خصوص هنگامی که پا بر روی قله ها نهاده اند به صورت دسته جمعی خوانده می شود. بی شک شما هم بار ها با شنیدن سرود ای ایران،‌ ای مرز پرگوهر، احساس غرور و  بزرگی کرده‌اید و نیرویی حماسی، سراپای وجودتان را در بر گرفته باشد. 
شاید مشتاق شده باشید تا بدانید این سرود از سروده‌های کیست و چگونه و در چه چهارچوب سیاسی و اجتماعی شکل گرفته است.

 در شهریور ۱۳۲۳ که نیروهای انگلیسی و دیگر متفقین، تهران را اشغال کرده بودند،حسین گل گلاب (ادیب و ترانه‌سرا، نخستین نویسندهٔ کتاب درسی طبیعی در ایران) در خیابان هدایت می‌بیند که یک سرباز انگلیسی در حال کتک زدن و فحاشی به یک بقال ایرانی است. حتی به یک افسر نظامی هم که به قصد مداخله وارد ماجرا می‌شود، سیلی محکمی می‌زند. گل گلاب، پس از دیدن این صحنه، با چشمان اشک‌آلود به دیدن روح الله خالقی موسیقیدان می‌رود و ماجرا را تعریف می‌کند و می‌گوید: 

«کار ما به اینجا رسیده که سرباز اجنبی توی گوش نظامی ایرانی می‌زند؟» روح الله خالقی می‌گوید: ناراحتی تأثیری ندارد. بیا کاری کنیم و سرودی بسازیم.‌‌ همان جا مرحوم گل گلاب شروع به زمزمه شعری می‌کند که با تکمیل آن خالقی موسیقی را می‌نویسد . بنان نیز آن را می‌خواند. ظرف یک هفته، تصنیف ای ایران با یک ارکستر بزرگ ساخته می‌شود. ای ایران بار‌ها در زمان زندگی خالقی و شاعرش، گل گلاب، اجرا شد؛ آن هم در ارکستری که بیشتر توسط هنرجویان هنرستان موسیقی در دوره مدیریت خالقی تشکیل شده بود و چهره‌های آشنایی چون ارفع اطرایی، هوشنگ ظریف، افلیا پرتو، گلنوش خالقی و انوشیروان روحانی در آن بودند و حتی پای این سرود به سینما هم کشیده شد.

این قطعه را روح الله خالقی آهنگساز نامدار روی شعری از حسین گل گلاب ساخت. ویژگی شعر ‌ای ایران آن است که همه واژگان آن به زبان فارسی است و واژگان بیگانه در آن راه نیافته و در کل این سرود تنها چهار واژهٔ بیگانه عربی "فدا"، "دُر"، "دُوْر" و "نور" به کار رفته است. این شعر در فضایی حماسی و در آواز دشتی ساخته شده است.  

گفته می‌شود، ملودی اصلی و پایه‌ای کار از برخی نغمه‌های موسیقی بختیاری ـ که از فضای حماسی برخوردار است، گرفته و با پرداخت و تنظیم حرفه‌ای زنده یاد خالقی، این سرود در اجرای نخست به صورت کر خوانده شد، اما ساختار محکم شعر و موسیقی آن سبب شد تا در دهه‌های بعد، خوانندگان آن را تک‌خوانی اجرا کنند.

متن شعر:

ای ایران ای مرز پرگُهر                                            ای خاکت سرچشمهٔ هنر

دور از تو اندیشهٔ بَدان                                                 پاینده مانی تو جاودان

ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم                 جان من فدای خاک پاک میهنم

مهر تو چون، شد پیشه‌ام                                         دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما                              پاینده باد خاک ایران ما

سنگ کوهت درّ و گوهر است                                   خاک دشتت بهتر از زر است

مهرت از دل کِی برون کنم                                            بَرگو بی مهرِ تو چون کنم

تا گردش جهان و دور آسمان به‌پاست                    نورِ ایزدی همیشه رهنمای ماست

مهر تو چون، شد پیشه‌ام                                              دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما                                    پاینده باد خاک ایران ما

ایران ای خرّم بهشت من                                                 روشن از تو سرنوشت من

گر آتش بارد به پیکرم                                                          جز مهرت در دل نپرورم

از آب و خاک و مهرِ تو سرشته شد گِلم                         مهر اگر برون رود تهی شود دلم

مهر تو چون، شد پیشه‌ام                                                   دور از تو نیست اندیشه‌ام

در راه تو کِی ارزشی دارد این جان ما                                         پاینده باد خاک ایران ما

برای دانلود آهنگ با صدای مرحوم غلامحسین بنان کلیک کنید